تشنج و صرع: راهنمای کامل انواع، علل (از تب تا صرع) و اقدامات اولیه حیاتی

تشنج، نتیجه یک اختلال ناگهانی و موقت در فعالیت الکتریکی مغز است که می‌تواند منجر به تغییرات مشهود در سطح هوشیاری، رفتار، حرکت یا احساسات فرد شود. این رخداد ناگهانی، خواه به دلیل یک تب ساده باشد، خواه ناشی از بیماری مزمن صرع (Epilepsy)، می‌تواند برای بیمار و اطرافیان او بسیار نگران‌کننده باشد.

صرع در واقع یک اختلال عصبی مزمن است که مشخصه آن، تشنج‌های مکرر و بدون دلیل واضح است. تشخیص صحیح نوع تشنج و درک مکانیسم‌های زمینه‌ای آن، کلید اصلی برای درمان مؤثر و بهبود کیفیت زندگی فرد است.

این راهنمای جامع، شما را با انواع تشنج‌ها، علل رایج آن (از تشنج‌های تب‌دار در کودکان تا صرع در بزرگسالان) و مهم‌تر از همه، اقدامات اولیه و حیاتی که باید در هنگام مشاهده حمله انجام دهید، آشنا می‌کند.

۱. تشنج و صرع: تفاوت اصلی کجاست؟

در ادبیات عمومی، واژه تشنج و صرع اغلب به جای هم استفاده می‌شوند، اما از نظر پزشکی، تمایز مهمی بین آن‌ها وجود دارد:

۲. طبقه‌بندی انواع تشنج (بر اساس شروع حمله)

تشنج‌ها بر اساس اینکه فعالیت الکتریکی مغز از کجا شروع می‌شود، به سه دسته اصلی طبقه‌بندی می‌شوند:

الف) تشنج با شروع عمومی (Generalized Onset)

فعالیت الکتریکی به طور همزمان در هر دو نیمکره مغز آغاز می‌شود و فرد معمولاً بلافاصله هوشیاری خود را از دست می‌دهد.

1. تشنج تونیک-کلونیک (Grand Mal): شایع‌ترین نوع که با دو فاز مشخص می‌شود:

   • فاز تونیک: سفت شدن ناگهانی و شدید عضلات (فرد به زمین می‌افتد).

   • فاز کلونیک: حرکات ریتمیک، سریع و پرش‌های عضلانی.

2. تشنج فقدان (Absence Seizures – Petit Mal): حملات کوتاه، معمولاً کمتر از ۲۰ ثانیه، که در آن فرد ناگهان به نقطه‌ای خیره شده و پاسخگو نیست (مثل یک خیرگی ناگهانی). اغلب در کودکان رخ می‌دهد.

3. تشنج آتونیک (Atonic Seizures): افتادگی ناگهانی و از دست دادن تون عضلانی (“حملات سقوط”).

ب) تشنج با شروع کانونی (Focal Onset – Partial Seizures)

فعالیت الکتریکی در ابتدا تنها در یک ناحیه محدود از مغز شروع می‌شود. علائم بسته به محل شروع در مغز متفاوت است.

1. بدون اختلال در هوشیاری (قبلاً ساده): فرد در طول حمله کاملاً هوشیار است و می‌تواند محیط را درک کند. علائم ممکن است شامل پرش عضلات یک اندام، بوهای غیرعادی، یا احساسات عجیب باشد (که به آن اورا/Aura نیز گفته می‌شود).

2. با اختلال در هوشیاری (قبلاً پیچیده): فرد هوشیاری خود را از دست نمی‌دهد، اما دچار اختلال در آگاهی می‌شود. ممکن است کارهای تکراری (مانند جویدن، راه رفتن بی هدف) انجام دهد یا به پرسش‌ها پاسخ ندهد.

۳. علل شایع تشنج: از موقت تا مزمن

تشنج می‌تواند ناشی از یک محرک خارجی و موقت باشد (علائم حاد)، یا ناشی از یک بیماری زمینه‌ای مزمن (صرع).

الف) علل موقت و حاد تشنج (در هر سنی)

1. تب بالا (Tonic Seizures): شایع‌ترین علت تشنج در کودکان ۶ ماهه تا ۵ ساله. تشنج‌های ناشی از تب (Febrile Seizures) معمولاً کوتاه بوده و به ندرت باعث آسیب دائمی می‌شوند، اما نیازمند پیگیری پزشکی هستند.

2. اختلالات متابولیک: کاهش شدید قند خون (هیپوگلیسمی)، کاهش شدید سدیم (هیپوناترمی) یا سطوح غیرطبیعی کلسیم و منیزیم.

3. آسیب‌های مغزی حاد: سکته مغزی، خونریزی مغزی، یا ضربه شدید به سر.

4. مسمومیت یا داروها: واکنش به دوز بالای برخی داروها، یا سوء مصرف مواد مخدر/الکل (ترک ناگهانی الکل).

5. عفونت‌ها: مننژیت (عفونت غشاهای مغز) یا آنسفالیت (التهاب مغز).

ب) علل مزمن و ساختاری صرع

1. ژنتیک: بخش قابل توجهی از صرع دارای جزء ژنتیکی قوی است.

2. آسیب‌های پری‌ناتال: آسیب‌های حین زایمان یا کمبود اکسیژن در بدو تولد.

3. تغییرات ساختاری مغز: وجود تومور، کیست، یا اسکارهای مغزی قدیمی (مانند اسکار هیپوکامپ که باعث صرع لوب گیجگاهی می‌شود).

4. اختلالات تکاملی مغز: ناهنجاری‌هایی که در طول رشد جنین در ساختار مغز ایجاد شده‌اند.

۴. اقدامات اولیه حیاتی هنگام مشاهده حمله تشنج

هنگام مشاهده تشنج تونیک-کلونیک (تشنج بزرگ) در فردی، اقدام به موقع و صحیح می‌تواند از آسیب جدی جلوگیری کند. این اقدامات باید آرام، سریع و بر اساس حفظ ایمنی باشد.

جزئیات اقدامات حیاتی:

1. گام اول: ایمنی و محافظت از سر: فرد را به آرامی به زمین یا روی سطح نرم هدایت کنید. اشیای تیز، سخت یا خطرناک اطراف او (مانند مبلمان) را دور کنید. یک بالش یا لباس زیر سر او قرار دهید تا از ضربه زدن به کف جلوگیری شود.

2. گام دوم: چرخش و تنفس: بلافاصله بعد از توقف حرکات (یا در صورت امکان در طول حمله)، فرد را به آرامی به پهلو بچرخانید. این کار از خفگی ناشی از ورود ترشحات یا استفراغ به ریه‌ها جلوگیری می‌کند.

3. گام سوم: زمان‌سنجی (حیاتی): زمان شروع و پایان حمله را دقیقاً ثبت کنید. اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه طول کشید، باید فوراً با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید.

4. گام چهارم: پس از حمله (Postictal Period): پس از توقف حرکات، فرد ممکن است گیج، خواب‌آلود، ترسیده یا تحریک‌پذیر باشد. با لحنی آرام و دلگرم‌کننده صحبت کنید و اجازه دهید استراحت کند تا هوشیاری‌اش به طور کامل برگردد.

۵. تشخیص و درمان صرع

اگر فردی تشنج‌های مکرر را تجربه می‌کند، ارزیابی دقیق پزشکی ضروری است.

الف) ابزارهای تشخیص صرع

1. نوار مغزی (EEG – Electroencephalogram): مهم‌ترین ابزار تشخیصی. فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند و می‌تواند ناهنجاری‌هایی (مانند امواج غیرعادی) را که نشان‌دهنده استعداد فرد به تشنج هستند، شناسایی کند.

2. تصویربرداری مغزی (MRI/CT Scan): برای بررسی ساختار مغز و رد کردن علل ساختاری مانند تومور، سکته، یا آسیب‌های قدیمی.

3. آزمایش خون: برای بررسی علل متابولیک، عفونی یا مسمومیت‌ها.

ب) گزینه‌های درمانی

هدف اصلی درمان، کنترل کامل تشنج‌ها با حداقل عوارض جانبی است.

1. داروهای ضد تشنج (AEDs): اصلی‌ترین ستون درمان. این داروها با تثبیت غشاهای سلول‌های عصبی، از انتشار فعالیت الکتریکی غیرعادی جلوگیری می‌کنند. انتخاب دارو بر اساس نوع تشنج و وضعیت بیمار انجام می‌شود.

2. جراحی: در موارد صرع کانونی که تشنج‌ها به داروها پاسخ نمی‌دهند، ممکن است برداشتن یا تخریب ناحیه کوچکی از مغز که تشنج از آنجا شروع می‌شود، توصیه شود.

3. رژیم کتوژنیک: یک رژیم غذایی با چربی بسیار بالا، کربوهیدرات بسیار کم و پروتئین کافی است که به ویژه در کنترل برخی انواع صرع‌های مقاوم به درمان در کودکان مؤثر است.

4. تحریک عصب واگ (VNS): کاشت یک دستگاه کوچک شبیه به پیس‌میکر که به طور منظم سیگنال‌های الکتریکی به عصب واگ ارسال می‌کند و می‌تواند شدت و فرکانس تشنج‌ها را کاهش دهد.

درک تشنج و صرع، برداشتن گامی حیاتی در جهت مدیریت موفقیت‌آمیز این وضعیت است. با دانش صحیح درباره اقدامات اولیه، می‌توانید در مواقع اضطراری جان یک فرد را نجات دهید و با پیروی از برنامه درمانی، زندگی تقریباً عادی و پرباری را تجربه کنید.

بیشتر بخوانید: درمان صرع با طب سنتی